04/12/14

O SILBO GOMERO


Autores:  Beatriz Abelenda Santos, Belén Bouzas Gorgal, María Escarís Tomé, Alba García Agrasar, Adriana Grela del Río, Yago Rodríguez Puy, José Sixto García

 

Asubíasme de largo

Cal se fora can perdido;

Eu non che son can de lebres

Que entendo por asubíos.

(Cantiga Popular Galega) 

Adoita definirse a linguaxe coma un método de comunicar ideas, emocións e desexos por medio de sistemas de signos (que xeralmente son auditivos) producidos de xeito deliberado; aos distintos sistemas de signos, denominámolos linguas. Para diferencialo doutros xeitos de comunicación (coma a comunicación animal) téñense formulado diversas características e tipoloxías de clasificación, coma a de Hockett, que publicou no seu Curso de lingüística moderna (1958).
Esta postula unha serie de propiedades que illadamente poden atoparse en diversos sistemas de comunicación, pero no seu conxunto só se localizan na linguaxe; xa que logo, un sistema de signos que responda a estas características sería unha lingua.
As ditas características son: intercambialidade, semanticidade, especialización, arbitrariedade, prevaricación, retroalimentación total (ou feedback), desprazamento, dualidade, produtividade, transmisión cultural ou tradicional e reflexividade; e basicamente implican que o código permite actuar como emisor ou receptor, os signos que usa asócianse a elementos alleos a el mesmo, non está asociado a ningunha función biolóxica (non é por exemplo un código exclusivo para a reprodución). A relación entre os signos e a información é convencional (non é icónica ou de semellanza, coma un debuxo, nin é unha relación natural, coma a do fume co lume), permite emitir mensaxes falsas, cando se emite escoitase sobre a marcha permitindo a autocorrección do emisor, permite comunicar acontecementos pasados ou futuros, está formado por elementos menores sen significado que forman outros con significado (o caso dos sons, que illados non significan nada e xuntos forman as palabras), permite crear mensaxes novas sen dificultade, adquírese por aprendizaxe (non é instintivo) e pode emitir mensaxes acerca de si mesmo. 
Desta caracterización podemos extraer que, aínda que a maioría das linguas son verbais, constituídas por palabras, este non ten por qué ser exclusivamente o único formato que adopte a linguaxe: un bo exemplo disto é o caso do asubiar gomero.
O silbo gomero é unha lingua asubiada idiomática que se vén empregando dende tempos inmemoriais na illa de La Gomera co fin de comunicarse nas grandes distancias, mais non só. Permite intercambiar un conxunto ilimitado de mensaxes a través de asubíos que reproducen as características sonoras da lingua falada. Hoxe en día arremeda o castelán das Illas Canarias, pero podería facer o mesmo con calquera outra lingua? Si, porque está fundamentado na reprodución dos sons dunha lingua, non do castelán en exclusiva. 
Sabemos xa que dous ingleses ou dous chineses poderían comunicarse tamén empregando o silbo gomero, aínda que, iso si, precisarían dunha grande potencia para emitiren o son. Non o pode facer calquera. Esta linguaxe emprega todos os recursos fonadores da cavidade bucal e as súas correspondentes subcavidades mediante o asubío, que só permite variacións de frecuencia nun ton fundamental, o que implica moita práctica para comunicarse con eficacia e, de feito, é realmente sorprendente ver como dialogan os que están afeitos a utilizalo. No vídeo  que inserimos a continuación podemos escoitar esta lingua e, ao mesmo tempo, coñecer un pouco mellor a súa historia:



Esta lingua ten un carácter social e non é frecuente o seu uso no ámbito privado, obviamente pola súa propia natureza, de xeito que adoitan ser receptores da mensaxe máis persoas que a destinataria. Pero ese sentido social é dobre, posto que o coñecemento da lingua tamén ten contribuído a crear un maior sentimento de pertenza á comunidade. Con todo, os cambios acontecidos desde 1950 cara a adiante situaron o silbo no camiño da súa extinción e apenas unhas ducias de persoas maiores eran quen de expresarse nesta lingua.

O silbo gomero é unha lingua propia da illa da La Gomera, así coma en Gran Canaria, Tenerife e El Hierro. Tense constancia desta linguaxe xa dende antes do século XV coas poboacións aborixes, pois é neste momento cando chegan ás illas os conquistadores casteláns.
A illa de La Gomera é volcánica (ao igual que as outras illas que forman o arquipélago canario), presenta unha forma redondeada na que, debido á orografía que dispón, os seus habitantes necesitaban dun medio de comunicación a longa distancia, salvando os grandes desniveis que decoran a paisaxe deste lugar, cheo de barrancos e acantilados. 

 Co paso do tempo, a que fora a arma principal para o intercambio de mensaxes entre pastores, foi quedando relegada a un mero instrumento cultural popular do que don Isidro Ortiz, mestre asubiador, é un dos maiores representantes.
No século XXI a súa supervivencia está en perigo, pois quedan moi poucos asubiadores, e todos de avanzada idade. Aínda que a súa conservación intenta coidarse dende diversos centros educativos, esta medida non presenta uns resultados exitosos, pois hai unha gran falta de rigor na súa ensinanza.
No que se refire á cronoloxía, o silbo parece que foi descuberto arredor do século XV polos conquistadores españois que chegan ás illas, sen poder fixarse unha data exacta do nacemento desta linguaxe. Podía representar calquera lingua, e convive sen problema coa lingua falada até principios do século  XXI. A partir de aí, entra en declive o uso e aprendizaxe do silbo gomero, basicamente a causa das melloras das comunicación e especialmente da desaparición de actividades nas que máis se empregaba coma era o pastoreo. No seguinte vídeo podemos acceder á súa historia: “El silbo gomero, lenguaje silbado de la isla de La Gomera (Islas Canarias)”, onde explica a historia do asubiar:






O silbo gomero é unha das prácticas máis antigas da comunidade canaria, concretamente, da illa de La Gomera. Aínda que non se sabe con certeza de onde vén, hai principalmente dúas teorías: 1) a que defende unha  procedencia africana, e 2) a que opta por unha procedencia guanche, isto é, a creación do silbo por parte dos habitantes prehispánicos das illas canarias.

Por unha banda, as teorías africanas apóianse nos textos de Salmer Brow nos que expón que el mesmo escoitara a xente do Atlas falar mediante asubíos.
Pola outra,  as suposicións de que provén dos guanches  danse a raíz do primeiro documento histórico que se atopou nas illas, o Le canarien, onde se recolle que os habitantes que forman o territorio falan cunha linguaxe que parece non necesitar a lingua para emitir sons, a frase exacta que se extrae do documento é a seguinte:
“El país (en referencia a La Gomera) habla con un lenguaje extraño, como si no tuvieran lengua”.
 Estas teorías que se apoian na creación por parte dos habitantes canarios xustificaríanse polas condicións orográficas da illa de La Gomera e aparecen tamén en textos de autores como Bontier e Le Berrier.
“La isla es pequeña y montañosa hasta el exceso, aunque sería pueril establecer una relación directa entre las dificultades de comunicación que origina la orografía y la invención del silbo, auténtico telégrafo bucal.” Trujillo, Ramón (1978)
 A illa da Gomera érguese con pouco máis de 370 Km2 cun relevo duro, con fortes barrancos e acantilados, montes, bosques e algunhas praias. Alberga varias xoias naturais, como o Parque Nacional de Garajonay (declarado en 1981 e posteriormente nomeado pola UNESCO como Patrimonio da Humanidade), o bosque de Laurisilva, diversos espazos naturais protexidos e grande variedade de climas. É, desde o ano 2012, Reserva da Biosfera.
A economía baseouse ao longo da historia na agricultura e no sector primario en xeral, mais nos últimos anos o desenvolvemento económico orientouse cara ao turismo.
A desaparición do pastoreo e da agricultura xunto ao crecemento do sector servizos axudaron a que se perdera o uso do asubiar gomero. Perante esta situación, a Junta de Canarias regulou a súa ensinanza nas escolas gomeras para que se imparta na Educación Primaria e Educación Secundaria Obrigatoria (orde de xullo de 1999), e o silbo foi declarado patrimonio etnográfico das illas no 1999 para garantir a súa supervivencia entre as novas xeracións e é definido como integrante do patrimonio etnográfico de Canarias, mediante a Lei 4/1999 do 15 de marzo de Patrimonio Histórico de Canarias, no seu artigo 73.2.
  Pola súa banda, o Parlamento de Canarias aprobou unha Proposición No de Lei, con data 26 de xullo de 1997, pola que instaba o Goberno de Canarias a incluír o silbo gomero no Sistema Educativo da devandita illa. Mais antes diso, elaboráranse os Decretos 46/1993, do 26 de marzo, e 310/1993, do 10 de decembro, nos que se recollía a necesidade de que os currículos das etapas educativas obrigatorias sentasen as bases para que o Patrimonio e a Cultura Canaria se convertesen en elementos de identidade e integración.
Non obstante, segundo esta normativa o ensino do silbo gomero non pretende rehabilitar este medio de comunicación para as funcións que tivo noutras épocas, senón conseguir que o seu coñecemento e práctica por parte das xeracións máis novas, coa intención de preservalo para o futuro e poder inserilo en novos ámbitos culturais e creativos como un elemento representativo da tradición canaria. No curso académico 2005/2006 un total de 1520 alumnos en toda a illa aprenderon a asubiar nas aulas impartidas por asubiadores expertos e por persoal docente que recibiu previamente a formación axeitada nesta materia. Aquí podemos acceder a un vídeo onde se nos mostra como aprenden os nenos e nenas o silbo na escola. 
Tal e como indicaba Virgilio Brito, o silbo perdeu a súa función orixinal: “Hoy el silbo es un tema de museo. Se silba pero menos; otros medios lo han desplazado. El silbo ha pasado a ser una pieza del folklore. Estudios, leyendas, cábalas sobre su origen. Pero un no rotundo a su verdadera naturaleza"
 Recentemente, en abril de 2004, o Consello de Patrimonio Histórico aprobou a inclusión do silbo gomero na lista para representar a España na candidatura ante a UNESCO. Foi declarado Patrimonio Cultural Inmaterial de la Humanidade en Setembro del 2009
Hoxe en día o asubío gomero non só se usa na illa La Gomera senón tamén nas illas El Hierro, Tenerife e Gran Canaria. Aínda que parecía que a linguaxe case se extinguiu no ano 1999, no ano 2009 a comunidade lingüística consistía en máis de 22.000 'falantes' (UNESCO 1995-2010).


O SILBO NA LITERATURA… un pequeno exemplo…

- ¿Qué significa eso? Faaa-fiii-aa-¿Fii? - Aquel hombre que ves arriba, en el risco, está llamando a su hija. Su nombre es maría. Y silba Faaa-fiii-aa ¿Fii?, que quiere decir “María, eh”, o bien “María, ¿dónde estás? ¿ya vienes? - ¡Y dónde está María? - Abajo, en el barranco. ¿La ves? Aquel punto blanco que pasa ahora bajo las palmeras. Va cargada con dos latas llenas de agua. - FAAA-FOOOOOO-FOOOIII - ¿Qué ha respondido? - Ya voy, ya voy. La respuesta fue más débil, quizá porque nos llegó en sentido contrario, el viento frenaba el sonido y la chica carecía de la potencia que mostró su padre en la llamada. (Faaa-fiii-aaa- ¿Fii? Faaa-foooooo-foooiii ¿Cómo llevar al papel aquel impresionante eco? Las últimas notas parecían eternas, y uno no sabe cómo escribirlas). Íbamos bordeando el barranco de Aguajilba, por la antigua ruta de los pastores. Dejamos atrás la pequeña ermita de Lourdes. (Elfidio Alonso, Con los dedos en la boca)
A modo de peche, destacamos a importancia do silbo, das súas características que o fan único e diferente, da súa inconfundible melodía xa intrinsecamente ligada á illa de La Gomera (seu eterno berce, posiblemente desde os inicios do século XVI).
Resulta incrible como esta lingua emprega todos os recursos fonadores da cavidade bucal e as súas correspondentes subcavidades mediante o asubío.
Aínda que ten unha longa tradición, hoxe en día o silbo perdeu a súa función orixinal de medio para comunicarse, sobre todo a longas distancias, para converterse nunha peza folklórica.
Esta é unha pequena homenaxe á lingua que rozou a morte nos anos ‘50, por conta das mudanzas socioculturais e económicas, mais que conseguiu erguer o seu asubío para que se escoitase tamén no resto do mundo.
Disque o que de noite asubía, polo demo pía


MÁIS INFORMACIÓN:

Fonte oficial do Silbo Gomero:  http://www.silbogomero.com.es/
Felicitación navideña silbo gomero: https://www.youtube.com/watch?v=Ax4I40zkASQ
Féloche dedica una canción al silbo gomero: “El compositor y cantante francés hizo esta canción para rendir homenaje a Bonifacio y aflorar los recuerdos de vacaciones en la isla de La Gomera”. FELOCHE - El Eco Del Silbo Gomero (Documental) [HD 720p], dispoñible en: https://www.youtube.com/watch?v=rs4SGbOblRA
Documental Silbo Gomero. Director Santi Winer. Dop Brian Walker. En vimeo, un vídeo actual e aparecen nenos e nenas tamén asubiando: http://vimeo.com/112398393

Ningún comentario:

Publicar un comentario