Sobre a dialectoloxía do galego e a normativa oficial: ¿por que ensinamos galego e non ghalegho?

O debate sobre a dialectoloxía do noso país volve estar aberto. A chave: o vídeo Ghalegho (e con, el, reaccións diversas), que nos últimos tempos se volveu viral na Galicia (¿ou Ghalicia, ou Ghalisia?) internauta.

Como falantes de diferentes variedades dialectais que conviven en harmonía e como futuros docentes de linguas, decidimos dedicar estas liñas a facer unha pequena reflexión sobre como é tratado este tema na realidade galega, máis en concreto no ensino galego. E velaquí a cuestión clave: ¿por que falamos ghalegho pero ensinamos galego?

Unha norma en cueiros

Certamente, estamos a falar dunha materia extensa e complexa sobre a que se teñen manifestado opinións de todas as cores e para tódolos gustos. O primeiro que temos que ter en conta ao abordar esta cuestión é a situación especial na que se enmarca a lingua galega, que, a diferenza da maioría das linguas do noso entorno europeo, conta co estatus de lingua cooficial dende hai moi pouco tempo. É que houbo que agardar ata 1982, coa aprobación do Estatuto de Autonomía de Galicia, para que fose recoñecida oficialmente como tal.

Debido a isto, a normativa, así como a escolarización no noso idioma, son aínda moi recentes e carecen de estabilidade. No entanto, as diversas modificacións da gramática e do léxico, así como as mudanzas nas leis educativas que lle dan maior ou menor presenza ao galego nas aulas, non axudan en absoluto a mellorar a precaria situación na que se atopa a nosa lingua. Esta falta de estabilidade en moitos aspectos fundamentais para a normalización lingüística, unida ao desacordo de moitas persoas do mundo das letras que dende o inicio non foron partidarias da nova normativa, fai que o galego estándar non sexa ben acollido pola maior parte dos e das falantes.

O complexo galegofalante

Tamén cómpre ter presente a pouca conciencia entre a poboación da importancia da nosa lingua, asociada dende vello a moitos prexuízos relacionados ao baixo poder económico e o carácter rural das persoas que a falan. 

Este problema, que sería impensable no caso doutras linguas cunha tradición institucional maior ou cun Estado potente ao seu servizo, fai que as variedades xeográficas do noso país sexan infinitas, pois até hai moi poucos anos non existiu unha normativa difundida polas institucións escolares e polos medios, como ten pasado con moitas outras linguas.

Imaxe dunha manifestación de Galicia Bilingüe no ano 2009 galego  Esta diferenza radical prexudícalle notablemente ó estatus deste idioma e á autoestima dos e das galegofalantes, o cal provoca que o número de persoas que a manteñen como lingua habitual diminúa de xeito perigoso ano tras ano. Mais isto, paradoxalmente, déixanos tamén unha parte moi positiva: o mantemento ata a actualidade dunha enorme riqueza lingüística e de matices entre as diferentes variedades.    Ben falado Así pois, gustaríanos facer unha reflexión sobre a importancia do coñecemento e o mantemento destas variedades, sen que isto sirva para desprestixiar a norma estándar. Emporiso, partimos da idea de que esta normativa conta con moi poucas persoas entre as falantes habituais, que non a senten como propia e mesmo son remisas a utilizala en contextos máis formais, preferindo incluso expresarse en español. Tentaremos, xa que logo, dar luz a algunhas cuestións que, de xeito habitual, suscitan polémica: ¿cal é o verdadeiro galego?, ¿que significa galego ben falado?, ¿beneficia ou entorpece no proceso de normalización da lingua galega a enorme variedade dialectal do noso país? Mais, antes disto, é preciso clarificar o que son as variedades dialectais dunha lingua, así como facer unha breve panorámica sobre a concepción das variedades dialectais que se tivo ao longo da nosa historia recente. Os dialectos en Galicia Os nosos lectores e lectoras estarán de acordo connosco en que unha lingua non é un sistema ríxido e inmutable, senón que constitúe unha realidade complexa e variable. Dentro de cada lingua conviven variedades internas, que dependen de factores temporais, espaciais, socioculturais e contextuais. Neste pequeno artigo centrarémonos nas variables xeográficas ou dialectos do idioma galego, isto é, as variantes que aparecen nas distintas zonas xeográficas nas que se fala unha lingua. Estas variedades, a pesar do que moitas persoas sosteñen, non constitúen un problema para o uso nin para o mantemento dun idioma, senón que son un signo de riqueza lingüística, comunicativa e cultural, polo que deben respectarse e utilizarse para que non caian no esquecemento. Nembargante, isto non sempre é posible, pois como veremos, a presión social fai moitas veces que as persoas modifiquen a súa fala ou mesmo muden de lingua ao sentirse inferiores ou condicionadas polo feito de falaren a súa lingua primeira, tal e como a aprenderon pola interacción co seu entorno. En Galicia, como xa se comentou anteriormente, existen unha enorme cantidade de variedades dialectais, mais podemos dividir o territorio en tres grandes bloques (occidental, central e oriental) atendendo á distribución xeográfica e á maneira de se combinaren os fenómenos diferenciadores das falas galegas. No interior destes bloques hai varias áreas, zonas lingüísticas de desigual extensión e unidade, que se poden delimitar coa isoglosa dun ou dous fenómenos caracterizadores. Esta división baséase fundamentalmente na fonética e mais na morfoloxía, sen ter en conta as variacións lexicais. Perspectiva histórica Interésanos moito facer unha breve análise de como foi historicamente e como é percibida na actualidade a variedade dialectal en relación coa lingua estándar. Trátase de posicións contrarias que, ou ben caracterizan as variantes coma tesouros a custodiar, ou ben como atranco para a conformación dunha variedade modélica. Centrándonos neste último punto de vista, temos que dicir que foi compartido tanto por filogaleguistas como por antigaleguistas, aínda que obviamente por motivos ben distintos. Así pois, xa no século XIX as reflexións que sobre o asunto atopamos veñen da man de Cuveiro e Pardo Becerra, interesados na posibilidade de creación dunha koiné ou especie de estándar para o galego. O primeiro menciona as “infinitas subdivisiones de las cuatro provincias gallegas, en comarcas también especiales y en las que tampoco se entienden entre sí, ciertos vocablos ó frases enteras” (Cuveiro, 1868: VI). O segundo afirma que “n-un mesmo Auntamento se falan palabras compretamente difrentes pra expricar unha mesma cousa” (Pardo Becerra, 1889: 74). No outro extremo posicionouse Joaquín de Arévalo, deixándonos unha interpretación hiperbólica da comunicación lingüística da sociedade galega ó expresarse nestes termos: Unos dicen estadullo, otros fungueiro, otros fueiro y todo ello es un palo. Unos llaman a la mariposa abelaíña, otros le dicen volvoreta. Unos dicen zamelo, otros mamota, otros zoncho, total, lo mismo: castañas. Unos pronuncian barrelo, otros berce, otros arrulo, que es la cuna (Arévalo, 1888: 308). Esta constatación lévao a concluír que “apenas podrán reunirse gallegos de las cuatro provincias que se entiendan entre sí”, afirmación que non merece máis comentario que o da mera consideración da esaxeración falaz da sentencia, nun intento claro de desacreditar o galego como vehículo de comunicación eficiente. Agora, trasladándonos ao século XXI, e aínda sendo conscientes da existencia de variedades coma o andaluz, o extremeño ou as de América Latina, os falantes espontáneos de galego toman o estándar castelán como paradigma supradialectal de lingua aceptada común e tacitamente. Seguramente a exposición ó estándar do castelán a través dos medios de comunicación e da escola, en contraste coa menor exposición a outras variedades, principalmente por mobilidade xeográfica ocasional, fan que a percepción dos galegofalantes sexa que ese estándar do castelán está pouco suxeito á variación, cando en realidade non é así. De feito, un dos cometidos da Real Academia de la Lengua, a xulgar polo coñecido lema de “fija, limpia y da esplendor”, non debe ser outro que o de fixar permanentemente a norma. Pola contra, a percepción que teñen do idioma que usan a diario (o galego) é en moitos casos resultado dunha maior detección de variedades singulares, o que fai que se focalice máis a atención nos elementos diferenciais. A onde queremos chegar Tendo en conta a situación complexa e estraña na que se atopa o noso idioma, da que falamos ao inicio desta entrada, e tendo en conta o momento no que se tivo que presentar a normativa oficial para a súa case inmediata implantación; non é de estrañar que exista unha porcentaxe moi alta de falantes de galego que non se sintan identificados coa versión oficializada da súa lingua. Isto, en moitos casos,  fixo que os propios falantes se distanciasen do proceso de normalización da lingua, provocando unha clara situación diglósica: moitos e moitas falantes mudan a súa lingua habitual en contextos elevados favorecendo o uso do español, do que teñen un coñecemento tan relativo como da normativa oficial do seu propio idioma, por consideraren que é unha lingua cun maior prestixio social. Aínda hoxe en día non é estraño escoitar sentencias do tipo: “e que ese galego que falan os da TVG non hai quen o entenda” ou “eu non falo galego porque o galego que se fala na miña terra é mal galego”. O feito de que este tipo de pensamentos estean tan estendidos é un claro síntoma do problema, pois mentres debatemos sobre a normativa galega, o feito é que o castelán continúa gañando falantes na nosa comunidade. Tendo en conta a importancia que teñen as linguas á hora de consolidar a unión social e cultural dos seus e das súas falantes, non podemos entender como menor o problema das variedades lingüísticas do noso país se pretendemos o uso e o mantemento do galego en tódolos ámbitos da vida das persoas. O galego continúa reducido ao uso particular. Ademais, fóra do círculo máis íntimo        -cando a súa variedade dialectal perde a funcionalidade de identificarse cos seus semellantes- as persoas non recorren ao galego normativo, que ao igual que acontece co español non senten propio pero si que se senten máis seguros á hora de utilizalo. Quizais se dende o ámbito do ensino e os medios de comunicación –verdadeiros instrumentos de cambio social, tamén no eido lingüístico– se lle dese outro tratamento ó galego como fala e ó galego como norma, a situación mudaría. Resulta imprescindible rematar co desprestixio e a falta de autoestima que sufrimos os galegos e galegas no que se refire ó noso idioma. É preciso acabar cos prexuízos lingüísticos e entender que a lingua oral dos falantes de ningún idioma do mundo se corresponde estritamente coa normativa da mesma, e este é un proceso que debe comezar nas aulas. Nas nosas mans está, como futuros docentes, facer que a poboación tome conciencia da riqueza que supón gozar dunha lingua viva, que como tal medra de xeito diferente nos distintos lugares onde botou raíces. Máis alá diso, como cidadáns, debemos loitar porque a norma do noso idioma non sexa o xugo que o condena a camiñar cada vez máis paseniño, mesmo cara atrás. Para isto, as institucións que nos representan (ou deberían representarnos) han de emprender medidas que incentiven o uso do galego como lingua natural, no canto de insinuar a súa imposición como un apéndice artificial.

 Aizane Falcón

Cristina García

Gonzalo Rodríguez

Lucía Sande

Olalla Liñares

  

BIBLIOGRAFÍA

-          Arévalo, Joaquín (1888): “El dialecto”, Galicia. Revista Regional II, 7, pp. 301-312.

-          Cuveiro Piñol, Juan (1868): El habla gallega. Observaciones y datos sobre su origen y vicisitudes. Pontevedra: Imp. de José A. Antúnez y Cª.

-          González Seoane, Ernesto (2002): “Léxico dialectal e estándar literario”, en Dialectoloxía e Léxico/ Rosario Álvarez, Francisco Dubert García, Xulio Sousa Fernández (editores).  Satiago de Compostela : Consello da Cultura Galega: Instituto da Lingua Galega, 2002. pp 95-113.

-          Pardo Becerra, Manuel (1889): “D´a fala gallega”, A Monteira

-          Sanmartin, Roberto «Língua somos. A construçom da ideia de língua e da identidade colectiva na Galiza (pré-)constitucional», comunicación integrada en el panel “Somos ou nom somos? Construçom identitária na periferia europeia durante a transiçom política e memória actual: o caso galego (1968-1982)” [Roberto L.I. Samartim (coord.)]